Kraków, piątek, 27 listopada 1885 

Kochani Rodzice! 
Klucze od grobowca pozostały w kufrze Ojca. W dnie pogodne trzeba je będzie pozostawiać u Lenartowiczowej lub pozostawiać wewnętrzne drzwi otwarte, a zamkniętą tylko kratkę. Zdawało mi się także, że ani drzwi, ani kratka nie były jeszcze pomalowane ostatecznie, a tylko pokostowane. 
Co do pomnika, porozumiem się sam listownie z Kryńskim. Tymczasem obmyśliłem projekt takiego, który może stanąć na środku grobowca, bo będzie mógł służyć i dla mnie. Dzini ten projekt bardzo się podobał, bo powiada, że jest niezwykły i spokojny, a piękny. Na środku grobowca stanie krzyż z szarego granitu, pod nim u podstawy wsparta otwarta w środku księga z białego marmuru. Na pierwszej otwartej stronicy położy się imię Maryni, a na drugiej doda się w swoim czasie moje. Rzeczywiście, nic podobnego, o ile sobie przypominam, nie widziałem. Kombinacja szarego lub czerwonawego granitu z marmurem może być ładna, środek symetrycznie zajęty. Będzie to trwałe i trzymane w ciężkich masach, a nie przejdzie mojej możności, bo stosunkowo nadzwyczaj małej będzie wymagać pracy. Jeśli harmonia linii będzie zachowana, może być bardzo piękne. 
O mieszkanie radziłem się Jadwisi i prawie że przyszliśmy do przekonania, że trzeba będzie wziąć całe z wyjątkiem tego pokoju, który owa pani odnajmuje. W tych stronach mieszkań o dwóch lub trzech pokojach nie od podwórza i nie od brudnych schodów nie znajdę, a gdzie indziej ku środkowi miasta znalazłbym wprawdzie, ale pewnie nie taniej, jak za 500 rs. Przypominam sobie kawalerskie mieszkanie trzypokojowe Benniego (na Świętokrzyskiej) i Kościelskiego (tamże) – i choć nie wiem, ile płacili, myślę, że nie mniej. Przy tym jeszcze jedno: Henio z Marysią mogliby chodzić spać do mnie. Można by tam także przenieść le gros szaf i kufrów, tak że u Rodziców zrobiłoby się więcej miejsca. Na wypadek choroby jednego z dzieci byłaby także dogodność i większe bezpieczeństwo. Kombinacja rozdzielenia mieszkania, choćby się gospodarz zgodził, wyłącza znowu komórkę i kuchnię, tak że Rotter z brudną wodą od mycia itd. musiałby schodzić głównymi schodami, a to niepodobna. Wreszcie z ostateczną decyzją zaczekam do Winternitza.
Całuję ręce Obojga Rodziców, dzieci ściskam.
H. Sienkiewicz
Niech Zosia przypomni stróżowi, żem wyjechał, aby mnie wymeldowano.

Henryk Sienkiewicz, list w żałobnej obwódce do Wandy i Kazimierza Szetkiewiczów 25, 1885

Ruszczuk, Niedziela, 10 X 1886
Hotel Islahane

Allach jest wielki. Od rana jesteśmy w Ruszczuku, a ten mój list zaczynam o ósmej wieczór. Wszystko tu spokojnie. […] 
Przy wylądowaniu pierwszy przedsmak Wschodu. Opada nas ze dwudziestu hamalów i wyrywają literalnie pakunki. Co za figury! Młodzi i starzy: twarze ciemne, oczy błyszczące, na głowach zawoje, na ciele kaftany podarte, ale jaskrawe, pasy ogromne, wełniane. Nie dajemy się. Antał wrzeszczy cienkim, nosowym głosem, klnąc po polsku. Pochwal jest łagodny, ale stanowczy, chce coś mówić bardzo energicznego, a na nieszczęście zacina się ze wzruszenia i długi czas porusza na próżno ustami. Jesteśmy na Wschodzie, na ziemi bulgarskiej! […] 
Po śniadaniu wziąwszy hotelowego hamala, a raczej drogmana, idziem w miasto. Wschód i Wschód! Turcy stanowią większość ubogiej ludności. […] Starcy wyglądają jakby wyrzeźbieni w brązie. Dużo postaci atletycznych. W sklepie każdym sieci Turko z nogami podwiniętymi pod siebie i drzemie lub pali fajkę. Na ulicach spotykamy Bulgarki, które jeszcze nie nauczyły się nosić spódnic i chodzą w hajdawerach, oraz Turczynki w jaszmakach. Pochwalski zatrzymuje się co chwila, zajmują go zarówno ludzie, jak i wozy ciągnięte przez bawoły. W wozach kupy winogron. W jednym miejscu widziemy bardzo starego Turka wygniatającego winograd nogami. Brodzi po uda, a moszcz spływa rynienką pod wozem w podstawioną balię. Widać prorok nie pozwala pić wina, ale pozwala je deptać i obmywać w nim nogi. Antałek na ten widok wyprzysięga się pijaństwa i obiecuje sobie zapisać się do Temperance Society. Minaretów, zatem i meczetów kilkanaście. Niektóre już opuszczone. Czasem w takim opuszczonym mieszka jeszcze stary Turko, w godzinach oznaczonych wychodzi na balkon i ogłasza światu, że Allach jest wielki. Ale ich czasy minęły i może dlatego mają tyle zadumy w twarzy i spać im się chce ciągle.
Wycieczkę przerwał nam deszcz. Wstąpiliśmy do kawiarni tureckiej, bardzo nędznej. Pokoik mały, na ścianach napisy z Koranu. Wokoło niskie ławy pokryte matami. Kazaliśmy podać kawę i nargile. Są to wielkie dzbany szklane, pół z wodą, na której dym się ochładza i która bulgoce za każdym pociągnięciem. Zresztą ciągnąc całą siłą piersi nie można prawie nic dymu wyciągnąć. Przy tym hadko wkładać do ust cybuch, z którego Bóg wie, kto palił przed chwilą. I hadko, i bardzo nieostrożnie, dlatego postanowiliśmy poprzestać na jednej próbie. 
Naprzeciw nas siadł Turko z siwą brodą, którego Pochwalski zaczął rysować. Co za apatia wschodnia. Widział doskonale, że go rysują, i ani mrugnął. Niech niewierni robią swoje, co chcą i obrażają Islam. Prędzej ich Prorok wytraci.
[…] W ogóle wszystko, co się tu widzi, warto widzieć, bo to świat inny, bardzo malowniczy, bardzo kolorowy. Jest coś pierwotnego w tych strojach, twarzach, ruchach, w tym mrowiu nieznanych typów, w tych ciemnych sklepach, ciasnych ulicach, wozach ogromnych, ciągniętych przez bawoły. Wszystko to przenosi Cię w jakąś przeszłość daleką, w jakąś cywilizację nieznaną, która już gaśnie tu, a gdzie indziej dawno minęła. Jak zarobiemy siłą pieniędzy na „Jakimowskim”, musisz miła artystko, Wschód zobaczyć. Toż to będzie stawania przed ludźmi i przedmiotami – i przykładania lornetki do oczu, i rozciągania tych oczków palcami. Wyobrażam sobie Ciebie na tle Wschodu, wyobrażam sobie, jak Cię to zajmuje, co mówisz, myślisz, i sprawia mi to prawdziwą satysfakcję. Wschód swoją drogą jest oryginalny, ale ta delikatna, jasnowłosa mimoza wśród jaskrawości, wyrazistości i barbarzyństwa Wschodu to także widok niepospolity i godzien widzenia […] 
Długi list, aż strach. Ale masz! oto, co jest wdawać się ze skrybami. Zresztą czuję naprawdę potrzebę podzielenia się wrażeniami z jakąś bliską duszą, bo „żal serdciu mojemu tak żyty samomu”. […]
Całuję Twoje poczciwe ręce najserdeczniej,

Henryk S. …

List do Jadwigi Janczewskiej [1886]

Fundacja WSPAK

Related tracks