Kraków, piątek, 27 listopada 1885 

Kochani Rodzice! 
Klucze od grobowca pozostały w kufrze Ojca. W dnie pogodne trzeba je będzie pozostawiać u Lenartowiczowej lub pozostawiać wewnętrzne drzwi otwarte, a zamkniętą tylko kratkę. Zdawało mi się także, że ani drzwi, ani kratka nie były jeszcze pomalowane ostatecznie, a tylko pokostowane. 
Co do pomnika, porozumiem się sam listownie z Kryńskim. Tymczasem obmyśliłem projekt takiego, który może stanąć na środku grobowca, bo będzie mógł służyć i dla mnie. Dzini ten projekt bardzo się podobał, bo powiada, że jest niezwykły i spokojny, a piękny. Na środku grobowca stanie krzyż z szarego granitu, pod nim u podstawy wsparta otwarta w środku księga z białego marmuru. Na pierwszej otwartej stronicy położy się imię Maryni, a na drugiej doda się w swoim czasie moje. Rzeczywiście, nic podobnego, o ile sobie przypominam, nie widziałem. Kombinacja szarego lub czerwonawego granitu z marmurem może być ładna, środek symetrycznie zajęty. Będzie to trwałe i trzymane w ciężkich masach, a nie przejdzie mojej możności, bo stosunkowo nadzwyczaj małej będzie wymagać pracy. Jeśli harmonia linii będzie zachowana, może być bardzo piękne. 
O mieszkanie radziłem się Jadwisi i prawie że przyszliśmy do przekonania, że trzeba będzie wziąć całe z wyjątkiem tego pokoju, który owa pani odnajmuje. W tych stronach mieszkań o dwóch lub trzech pokojach nie od podwórza i nie od brudnych schodów nie znajdę, a gdzie indziej ku środkowi miasta znalazłbym wprawdzie, ale pewnie nie taniej, jak za 500 rs. Przypominam sobie kawalerskie mieszkanie trzypokojowe Benniego (na Świętokrzyskiej) i Kościelskiego (tamże) – i choć nie wiem, ile płacili, myślę, że nie mniej. Przy tym jeszcze jedno: Henio z Marysią mogliby chodzić spać do mnie. Można by tam także przenieść le gros szaf i kufrów, tak że u Rodziców zrobiłoby się więcej miejsca. Na wypadek choroby jednego z dzieci byłaby także dogodność i większe bezpieczeństwo. Kombinacja rozdzielenia mieszkania, choćby się gospodarz zgodził, wyłącza znowu komórkę i kuchnię, tak że Rotter z brudną wodą od mycia itd. musiałby schodzić głównymi schodami, a to niepodobna. Wreszcie z ostateczną decyzją zaczekam do Winternitza.
Całuję ręce Obojga Rodziców, dzieci ściskam.
H. Sienkiewicz
Niech Zosia przypomni stróżowi, żem wyjechał, aby mnie wymeldowano.

Henryk Sienkiewicz, list w żałobnej obwódce do Wandy i Kazimierza Szetkiewiczów 25, 1885

Warna, Hotel Mercatelli, 14 października 1886
Czwartek 

Może Cię dziwi, że podróżujemy tak wolno, ale nie wyobrażaj sobie, żeby tu statki lub nawet pociągi kolei żelaznej wychodziły co dzień. Owóż od wczorajszego popołudnia jesteśmy w Warnie. W chwili przybycia dowiedzieliśmy się od naczelnika stacji warneńskiej, Wróblewskiego, że zaraz ukaże się Kaulbars, który odjeżdża umyślnym pociągiem do Ruszczuku. Zatrzymaliśmy się umyślnie. Po upływie pół godziny nadjechał i nim mu przygotowano wagon, stał na peronie. Jest to mężczyzna lat czterdziestu kilku, dość wysoki, ze szczupłą, inteligentną twarzą, orlim nosem i blond brodą. Na peron przyszło kilkunastu młodzików z zamiarami demonstracji nieprzyjaznej, ale gdy im ją odradzono, poszli sobie do domu i nie było nikogo. Dziwna rzecz jednak, że ten lud ma tyle zmysłu politycznego i że nawet ciekawość nie przemaga w nim, jeśli polityka nakazuje ją potłumić. Chciano okazać Kaulbarsowi, że go ignorują – i okazano to wybornie. Gdyby się znalazło dużo gapiów, telegramy rozniosłyby niezawodnie wieść po świecie, że „tłumy żegnały” etc. Ale tak go witają i żegnają wszędzie, przez co cała jego podróż i rola nabrały pozorów jakiejś niesmacznej i niekontaktownej awantury politycznej. Sam Kaulbars czuje widocznie, że tak jest, a nie może się z tych pozorów otrząsnąć. Jednym słowem: dekonfitura zupełna i nie wierz gazetom ani depeszom, które będą mówiły co innego, bo ja tu patrzę własnymi oczyma na wszystko i dotykam się niemal tej klęski, jaką polityka rosyjska na półwyspie ponosi. Naturalnie, że jeśli Europa pozwoli na okupację, to przemoc może te wszystkie niepowodzenia zmienić na korzyść Rosji, ale tak, jak jest dziś, grozi jej zupełne fiasco.
Spostrzegam się, że piszę jak agent dyplomatyczny wysłany do Bulgarii przez kanclerza Dzinę, więc, najmilsza Ekscelencjo, dość o tym. Droga z Ruszczuku trwa godzin sześć krajem prawie pustynnym, któremu jesień odebrała wszystkie kolory, jakie w innych porach mieć może. Wszędzie szaro, jednostajnie, posępnie. Krajobraz urozmaicają tylko stada owiec, bawołów i koni, które gdzieniegdzie spostrzegasz na równinie. W powietrzu krążą wielkie orły i sępy. Czasem trafi się wieś turecka nędzna i odrapana, w pobliżu której dostrzec można tu i ówdzie kilka Turczynek ubranych czarno, z białymi jaszmaki na głowie, pracujących w polu – znów kilkanaście mil pustyni. Drzew nigdzie. Studnie tureckie w kształcie murów z podwyższoną ścianą środkową nadają okolicy bardzo wschodni, pustyniowy charakter. 
 […]
Jedziemy ostatecznie okrętem i odbywamy kwarantannę. Stało się, com przewidywał, że i od strony lądu jest kwarantanna, tylko gorsza, bo w barakach. Mieliśmy, jak Ci pisałem, jechać stąd do Burgas, stamtąd dzień kołami do Jamboli, stamtąd coś jeszcze długo przez Adrianopol do Konstantynopola. Tak pojedziemy wprost, ale nie Lloydem, bo drogo, tylko rosyjskim statkiem „Oleg”. Kwarantanny 10 dni. Koszt 10 franków dziennie lub jedzenie z karty – i widok Konstantynopola gratis przez półtora tygodnia. Wyjeżdżamy jutro wieczór. W nocy przyjedziemy do Burgas, tam zostaniemy przez sobotę, z soboty znowu ruszamy i na świt w niedzielę będziemy w Bosforze. Przez 10 dni będę pisywał listy do pewnej bardzo sympatycznej pani – i może ów dramat, o którego temacie wspominałem tej pani w Krakowie. Nie wiem tylko, czy będzie dość spokoju, bo w kajucie pisać nie można. A żebyś, Dzinku, spróbowała napisać kilka słów pod adresem: Konstantynopol, statek „Oleg”. Może list dojdzie, a tak by mi było miło otrzymać choć słówko, choć pół wiadomości o Twoim zdrowiu, o dzieciach, domu i o Was wszystkich. Proszę tylko, byś najszerzej pisała o swoim zdrowiu. Niech to „piórecko”, które mi to napisze, nie wpadnie do wody. Antał, z powodu, że jedziemy przez morze, śpiewa: „Ej, Janicku”.
Pozdrawiam Was Oboje, Twoje rączki całuję. Bądź zdrowa, Dzinku. 
Henryk S. …

Henryk Sienkiewicz do Jadwigi Janczewskiej [1886]

Fundacja WSPAK

Related tracks