از موی سیاه تو...
شعر و آهنگ: منسوب به اصغر عاشور
اجرای بداهه: جوما (بر اساس نسخه‌ی اصلی ترانه)
ضبط: اواخر دهه‌ی ۸۰ (فاقد کیفیت مطلوب/ با دستگاه موبایل/ در یکی از مراکز بازپروری گیلان)
شرح عکس: تصویری بر جای مانده از اصغر عاشور نویردوست
.
.
این‌که می‌شنوید اجرایی بداهه و نزدیک به همانی‌ست که اصغر عاشور در اواخر دهه‌ی ۵۰ در بندرانزلی می‌خواند: "از موی سیاه تو پریشان‌تر شبی دارم...". باز اجرا کی و کجا؟ سالها پیش در میان مددجویان یکی از مراکز بازپروری گیلان... 
و اما جوما...

پروژه‌ی کنکاش در ترانه‌های ناخوانده‌ و ناشنیده‌ی گیلان نه از پاییز ۱۳۹۹ که به واقع از سالها پیشتر از آن آغاز شد. از تابستان ۱۳۷۸؛ وقتی مالازاده‌ای جوان، در یک شبِ بلند و شرجیِ تابستانی بندر، از ترانه‌‌ای شیدایی گفت که گاهِ صید، رفقای همراهِ پدر می‌خواندند: "بی‌پایان شبی دارم، پرحسرت لبی دارم، تی امره گبی دارم، تو بی‌خبری..." و جدی‌تر؛ از اواخر دهه‌ی ۸۰ با این بازاجرا... 

کسی نمی‌داند اصغر عاشور این ترانه را خودش سرود و ساخت یا از کسی و جایی شنید و بعد از آنِ خودش کرد (مثل ترانه‌هایی دیگر که از عموحسن خواند و نگفت که از کسی دیگر است!) اما هرچه بود و هست حالا اهالی بندر او را تنها به این ترانه می‌شناسند و هم با مرگی که مثل داستانِ این ترانه از 
پاییز ۵۸ تا حالا در پرده و رازآلوده مانده است...
.
.
از موی سیاه تو پریشان‌تر شبی دارم
مُشتاقو تب‌آلودم، تب آلوده لبی دارم
بی‌پایان شبی دارم
پُر حسرت لبی دارم
تی اَمرَه گَبی دارم
تو بی‌خبری!
من مُرغ غزل‌خوانم
پر خونین و نالانم
مطرود از گُلستانم
جانانم وا. جانانم وا...

تی مَستی به نامِ من. به یادِ من. به کام دیگران تا کی؟
شمع دیل فروز، آن نور تو از دیگران تا کی؟
تو می‌سازِ دم سازی
دیل آزار و دیل بازی
می اَمره نوکون بازی
از بی‌خبری...
من مرغِ غزل‌خوانم
پر خونین و نالانم
مطرود از گُلستانم
جانانم وا. جانانم وا...

az mooye siahe too - از مویِ سیاهِ تو

بیا بیشیم...
شعر: میرزا حسین‌خان کسمایی (اواخر قاجار)
آهنگ و اجرا: جوما
از آلبومِ: شُوان
ضبط: ۲۹مرداد ۱۴۰۰
شرح عکس: پرتره ی میرزاحسین خان کسمایی
.
به گواه تاریخ، گیلان از پیشاهنگان جنبش تحول‌خواهانه‌ی معاصر ایران است. پیوند مردمان این خطه‌ی سبز آبی با جریان آزادی‌خواهی حتا پس از سرکوب خونین مشروطه هرگز منقطع نشد. نشانه‌اش؟ خیزش جنگل (با همه‌ی فراز و فرودش)

جنگل اگر در راهبریِ جنگ، کوچک‌خان را داشت، میرزاحسین‌ خان کسمایی (۱۲۴۵، کسما- ۱۲۹۹، رشت) اندیشه را یارِ گلوله کرد و قلم در دست مبارزین شمال گذاشت. 
کسمایی روسیه و فرانسه دیده بود و مشروطه‌ را می‌خواست. نویسنده و سخنور قهاری بود، مشی چریکی پیشه کرد، یار و همراه میرزا شد (تا آن‌جا که پس از مرگ دستان او پیکرش را در خاک کرد) و در روز فتح تهران عضو هیئت منتخب مجلس عالی بود. بعدها برای جنگلی‌ها روزنامه نگاشت و ایده‌‌های نو پرداخت. این‌ها به کنار، حسین‌خان نقاش بود و شعر و ترانه می‌ساخت. 
نسل بعد نقاشی‌های کسمایی را ندید اما شعرهای اجتماعی و معترض‌‌ش (از فارسی و گیلکی) سالها که گذشت به دست فخرایی (کمیسر فرهنگی جنگل) مکتوب شد و برای امروز ماند.

تصنیف چی؟
یک سروده‌ از او آن‌هم به لطف طبع ظریف عارف قزوینی و صدای قدرتمند حسن‌خان سنجلانی ترانه شد و بر صفحه‌ی سنگی گرامافون نشست. همان‌که در مطلعش آمد: بیا بیشیم کوهانه جُر... 

از پرسشهای بی‌پاسخ تاریخ ترانه‌ی گیلکی‌ست که چرا بعدها، هر که این سروده‌ی کسمایی را خواند (شمس و مسعودی و جفرودی) شکل بَدلی‌اش را خواند! آن ترانه‌‌ی خسته و غمگین و معترض را نخواست و روی آهنگش شعر بی‌درد و عقیمِ عاشقانه گذاشت! واقعن چرا؟

جوما حالا در ارائه‌ی تازه‌اش، راوی آن نسخه‌ی اصیل است. تکه‌هایی از همان‌ کلمات که کسمایی در عصر شکست مشروطه با حسرت و درد نوشت، در پیوند با فرازهایی از سروده‌ای دیگر از او، با رنگ و آهنگی تازه؛ داستانِ دعوت دختر گیلک، برای کندن و زدن به کوه، پناه بردن به دریا، وقتی همه‌جای وطن مغموم و خشمگین و خراب است....
.
.
بیا بیشیم کوهانه جُر دور جه آدم گیله کُر
دوکونیم گالشه جُور کسوت ماتم گیله کُر
بیدینیم دور نمایه وطنه مست و خراب
مثل ای کلاف کج درهم و برهم گیله کُر 
بیا بیشیم دریاکنار، موجانه وَر، فورشانه سَر 
اؤیا کی جنسِ بشر پیدا نیبه، اوی گیله‌کُر
کف‌به‌لب، جوش‌زنان، غَلت خوره، غُرّه کونه
سبزِ دریای خزر، مثلً ایتا شیر گیله کُر 
بکن اَ پیرهنه تا موحتاج سوزن نببی
وابین انگوشته نوخور غصه‌ی خاتم گیله کُر
فادهیم جومله‌ی دونیای به اَ دونیاداران
گاه بی ریش، گهی ریش مسلم گیله کُر


برگردان به فارسی:
بیا برویم بالای کوه‌ها، دور از آدمها، دخترِ گیلان
بپوشیم مثل کوهنشین‌ها، لباس عزا، دختر گیلان
ببینیم دورنمای وطن را مست و خراب
مثل یک کلاف ناموزون، درهم و برهم، دختر گیلان 
بیا برویم کنار دریا، کنار موج‌ها، روی ماسه‌ها
آن‌جا که نوع بشر پیدا نمی‌شود، آی دختر گیلان
کف‌به‌لب، می‌جوشد، می‌غلتد و می‌غًرد
دریای سبز خزر، مثل یک شیر، دختر گیلان 
بکَن این پیرهن را تا محتاج سوزن نشوی
ببُر انگشت را، نخور غصه‌ی (نگین) خاتم، دختر گیلان
داده‌ایم همه‌ی دنیا را به این دنیاداران
گاه بی ریش و گاه با ریش! دختر گیلان...

Bia bishim - بیا بیشیم

نشانه
(تکه‌ای بداهه از یک روایتِ ناخوانده)
اجرا: جوما
شعر: بریده‌ای از غزلِ محمد فارسی
زبان: گیلکی
ضبط: ۱۲ آذر ۱۴۰۱
شرح تصویر: پرتره محمد فارسی/ شواله (1318، گیلان؛ خمام)


نانم آخر چی بهانه گیریدی
شب، پرنده‌نا، جه لانه گیریدی
دانیدی حاج‌حاجی‌نا چی به‌سره
اوشانِ سینه نیشانه گیریدی

برگردان به فارسی:
نمی‌دانم آخر چه‌ چیز را بهانه می‌گیرند
که پرنده‌ها را شبانه از لانه می‌گیرند
می‌دانند در سرِ پرستوها چه می‌گذرد
و سینه‌هاشان را نشانه می‌گیرند..‌.

neshaneh - نشانه

دُرفَک
اجرا: جوما
شعر: اباذر غلامی/ دهه‌ی۶۰ خورشیدی
آهنگ: برگرفته از قطعه‌ی سلطان قلبها اثر انوشیروان روحانی
نشر: ۲۵ آذر ۱۴۰۱
زبان: گیلکی
شرح تصویر: پرتره ی اباذر غلامی (۱۳۳۳-۱۳۹۰، بندرانزلی)
.
.
یکم
"دُرفک" چه دیده است که غمگین است؟
عروس سپیدپوش گیلان، ایستاده بر ستیغِ کوهِ برآمده از زمینِ دیلمان، از چه می‌گرید؟ چرا نمی‌خندد؟ 
از عصر خیزش جنگل و جانبازی نهضت‌گران در ابتدای قرن ماضی، تا حادثه‌ی مبارزانِ جوان و شوریده‌ی سیاهکل در دهه‌ی۵۰ خورشیدی، تا آن واقعه‌ی مهیبی که پشت جهان را لرزاند در دهه‌ی شصت و... و امروز که چشم گیلان برای ایران خون است، دُرفک نگران به تماشا ایستاده است. نگرانِ حالا و فردای ما. و مگر کدامین ماه و سال بر ما آمده و رفته که سیمای زیبایِ این پهنه‌ی سبزآبی با رنگِ سرخ نیامیخته است؟

دوم
هنر چیست اگر امروز زبانِ درد نباشد یا تجسم خشم؟ شعر اگر از رنج نگوید چرا باید سروده شود؟ و ترانه هم... 

اباذر غلامی شاعر رنج بود. و دُرفک، تصویرگر اندوهان او از آن‌چه نسلِ او با زخمی در مُشت و بغضی در گلو، به نظاره‌اش نشست. و بهانه‌ی انتشارش؟ زلزله‌ی هولناکِ ۶۹، که گیلان را تا همیشه سیاه‌پوش کرد. 

حالا جوما در ارائه‌ی تازه‌اش، به مدد نغمه‌‌‌ای عاشقانه (تا دیروز) و امروز؛ حزن‌انگیز و الهام‌بخش و آشنا از انوشیروان روحانی (خنیاگر گیلانی)، راوی آن غمنامه است. سوگواره‌ای خطاب به عروس سپید‌جامه‌ی گیلان که با چشمی گریان، از پسِ ابرهای تیره، روشنی آفتاب و دریا را جستجو می‌کند...

سوم
و کدام سیاهی ماند؟
کدام شب سحر نشد؟
.
.
دُرفک! بولند  بالا عروس! ماتم بیگیر زاری بوکون
ابرانِ جیر دایم جوخوس، تی تن سیاه پیرهن دوکون
ای وای زمین دیلمان، نه باغ داری نه باغبان
نه سبزه زار و راروخان، هن غرصه‌یا تی دیل جوکون
زرد ملیجه ده نخوان، طاقت ناره دِه آسمان
زیتون دارانه غم دره، خنده نوکون خنده نوکون
منجیل بادان کی اَین، غرخ عزائو و ناله‌ین
گول تی لبا توشکه بزن، ارسو فوکون، ارسو فوکون
تی شهر آبادا بیدین، رستم!  خراب آبادا بو
سهراب چوما خون واره، زاری بوکون زاری بوکون
دُرفک! بولن  بالا عروس، ماتم بیگیر زاری بوکون
ابرانِ جیر دایم جوخوس، تی تن سیاه پیرهن دوکون
ارسو فوکون، ارسوفوکون...

برگردان به فارسی:
درفک! عروس بلندبالا! ماتم بگیر، زاری کن                   
دائم پشت ابرها پنهان شو، لباس سیاه برتن کن
ای وای سرزمین دیلمان! نه باغ داری و نه باغبان                
نه راهی به رود و نه سبزه‌زار. این اندوه را در دلت دفن کن
دیگر آهنگ زرده‌ملیجه نخوان، دیگر طاقت ندارد آسمان            
درختان زیتون غم دارند، خنده نکن، خنده نکن
بادهای منجیل که می‌آیند، غرقِ عزا و ناله‌اند                 
ای گُل! لبانت را ببند! اشک بریز و گریه کن
رستم! شهر آبادت را ببین! خراب‌آباد شد                        
از چشمان سهراب خون می‌بارد، زاری بکن، زاری بکن 
درفک! عروس بلندبالا! ماتم بگیر، زاری کن                 
دائم  پشت ابرها پنهان شو، لباس سیاه برتن کن
اشک بریز و گریه کن. اشک بریز و گریه کن...

Dorfak - دُرفک

شُوان (شبها)
شعر: اباذر غلامی 
آهنگ و اجرا: جوما
ضبط: اردیبهشت ۱۴۰۰
از آلومِ: شُوان
.
.
شبانه‌ها و لالایی‌ها همچون حبسیه‌ها همواره فصل پررنگ و مکرری از ترانه‌ها بوده‌اند. در فرهنگ موسیقایی گیلک‌زبان‌ها هم از این دست شب‌سروده‌ها کم نبوده.
 و حالا "شُوان" روایتِ آهنگین یکی از همین شبانه‌هاست. ترانه‌ای گیلکی، برگرفته از لالاییِ بلند و حزن‌آور اما شورانگیزِ اباذر غلامی (۱۳۳۳- ۱۳۹۰، انزلی).حبسیه‌ای از او که پشت دیوارِ شب، برای کودکِ فردا، پایان زمستان و درخشش خورشید را اندیشه می‌کند. 

گفته‌اند اباذر غلامی، این شبانه را در زندان برای پسرک نورسیده‌اش نوشت؛ نقلِ مردی که تیغ در دست به جنگ دیو رفت و ناخَبر، اسیر او شد. کِی؟ روایت است اوایل دهه‌ی پنجاه، اما تو بخوان هر روز و هنوز. دیروز تا فردا...
.
.
لالای لای‌لای، بوخوس زای‌جان
تی‌ چشمانَ بوشوم قوربان
نوکون زاری، نوکون ناله
نیگیر تی پِرِک بانه 

می‌جان زای، بوخوس لای‌لای
نوکون گریه، بوخوس لای‌لای
بوخوس کی شب به سر آیه
سیاهی شه، سحر آیه 

ای‌روز تی پِر آیه تی وَر
نهه تی سر خو زانو سر
کشه شانه تی مویانه
دهه ماچی تی جولانه 

بوخوس تی درد مِره بایه
زمستان شِه بهار اَیه
سیا ابران کنارَ وَن
حسابی لاتَوارَ وَن
 
دَتاوِه گول‌گول آفتاب
شُوان بیرین اَیه مهتاب
واگرده مورغ آزادی
پوراوِه همه جا شادی...


• برگردان به فارسی:
لالای لای‌لای. بخواب بچه‌جانم
قربان چشمهایت بروم
زاری نکن. ناله نکن
بهانه نگیر برای پدرت 

بجه‌جانم. بخواب لای‌لای
گریه نکن. بخواب لای‌لای
بخواب که شب تمام می‌شود
سیاهی می‌رود و سحر می‌آید 

یک روز پدرت می‌آید پیش تو
سرت را می‌گذارد روی زانوی خودش
بر موهایت شانه می‌کشد
بر گونه‌هایت بوسه می‌دهد 

بخواب، دردت به جانِ من
زمستان می‌رود، بهار می‌آید
ابرهای سیاه کنار می‌روند
حسابی پخش و پلا می‌شوند 

آفتابِ درخشان می‌تابد
شبها مهتاب بیرون می‌آید
مرغ آزادی بر می‌گردد
همه‌جا پر از شادی می‌شود...

shovan - شُوان

می‌مرثیه (مرثیه‌ی من)
آهنگ و اجرا: جوما
شعر: بریده‌ای از سروده‌‌ی بلندِ درویش گیلانی (محمد بشرا) ۱۳۵۴ خورشیدی
تاریخ نشر: ۲۳ دی‌ماه ۱۴۰۱
زبان: گیلکی
.
این فقط یک ترانه نیست. که مرثیه‌ی ماست؛ مرثیه‌ی جوما. سوگ‌سروده‌ای از 
حنجره‌ی پدرانِ ما، و پسرانِ پدرمان ما. این روایت زخم‌های دیروز و حالا و فردای یک قبیله است.

شاعرِ مردم؛ درویش گیلانی (محمد بُشرا) آن‌گاه که این مرثیه را سرود، انگار از پس سفری سخت باز گشته بود. در دلِ سیاهی‌های میانه‌ی دهه‌ی۵۰،  قدم‌به‌قدم، از جلگه تا جنگل را فهمیده بود. بر فراز سماموس ایستاده و عظمت دریا را دیده بود و گریسته بود.
این مرثیه، کلمه به کلمه، خط به خط‌اش، ردِ رنجِ پدرانی‌ست که روی گنجِ گیلان با شرم و حیرت، به فقر و مشقت زیستند، و میراث‌شان برای فرزندان‌شان، نشد جز فریادی که دلِ کوه را می‌لرزانَد. حسرت و خشمی که شعله‌اش آسمان‌ را می‌سوزانَد....
.
.
دورون می‌شین مره خوره
می بیرونه جزن وزن خلایقا
می رنگه رو جه سیلیه. جه سیلیه!
بترکانم اگر ایروز می بغضانا
مرا گیدی الکیه

هنا دانم کی تا موما،
مره جیگیفته خشته سر بنا
می نافا غورصه ره بزه
می نافا غورصه ره بزه
هنا دانم کی تا می‌چوم وابو
بیدمه آفتابه بیا بوشو
می ماره شیر واسوخته بو
بجاره بج بوسوخته بو
می پره دست نداری جا دوسته بو
آوردی خالی نانه زورکی

الان منم کی جان کنم
می عمرا آتشه زنم
کویی کارم می کورشه سر،
کی می پسر به پا بایه
دانم کی وقتی پیلا به، ارا یا شه
ایروز آخر به تنگ آیه
زهار زنه که ذله بوم
هچین هچین جه دست بوشوم
ولی دانم؛
اونه صدا هتو کی می صدا اوخان ناره
به بادا شه. جه یادا شه
اونی چومان هه زندگی درازی راشی سر سیفیدا‌ به
ای کَس دانم، اونه نیگه
اَ شوره آبه جولفی جا،
کیه که دست و پا زنه

الان منم کی غرقه بوندرم
می پره رایا شوندرم
زخم بوخورده شیر جنگلم
می گورره کویا پرکنه
نترسه آدمانه ذهله ترکانه
اما چی فایده؟ چی فایده؟
ننیدی کی من از کویا باموم
کویا ایسام، کی‌ام چی گم؟

دورون می‌شین مره خوره
می بیرونه جزن وزن خلایقه
می رنگ و رو جه سیلیه. جه سیلیه!
بترکانم اگر ایروز می بغضانه
مره گیدی الکیه
تی گب دروغه خالیه
آی! تی گب دروغه خالیه.
همش دروغه خالیه...


برگردان به فارسی:
درونم من را می‌آزارد
و آب و رنگ بیرونم، مردم را
رنگ رخساره‌ام از سیلی است، از سیلی!
اگر روزی بغضم را بترکانم،
به من می‌گویند الکی‌ست

این را می‌دانم که تا ماما،
من را از رحم‌ مادرم گرفت و بر خشت نهاد
نافم را برای غصه برید.
این را می‌دانم که تا چشمم به دنیا وا شد
و آمد و رفت خورشید را دیدم
شیر مادرم خشکیده بود
و برنج مزرعه‌ از بی‌آبی سوخته بود       
دست پدرم از نداری بسته بود
و نان خالی را با سختی به خانه می‌آورد.

حالا این منم که جان می‌کَنم
عمرم را به آتش می‌کشم
و بر خاکسترش کدو می‌کارم،
که پسرم پا بگیرد
می‌دانم وقتی که بزرگ می‌شود
[او هم] از این راه می‌گذرد
آخر یک روز به تنگ می‌آید
فریاد می‌کشد که خسته شدم
ارزان و بی‌جهت تباه شدم.

ولی می‌دانم؛
که صدای او مثل صدای من که پژواکی ندارد
به باد می‌رود. از یاد می‌رود
و چشمهایش به جاده‌ی دراز این زندگی سفید می‌شود
می‌دانم هیچ‌کس نمی‌آید و به او نمی‌گوید
در ژفای این شورآب
چه کسی است که دست و پا می‌زند؟

حالا این منم که دارم غرق می‌شوم
و به راه پدرم می‌روم
شیر زخم خورده‌ی جنگلم
که غرشم کوه را می‌لرزاند
زهره‌ی آدم‌های نترس را می‌ترکاند
اما چه فایده؟ چه فایده؟
نمی‌دانند که من از کجا آمده‌ام؟
کجا ایستاده‌ام؟ کی‌ام؟ چه می‌گویم؟

درونم من را می‌آزارد
و آب و رنگ بیرونم، مردم را
رنگ رخساره‌ام از سیلی است. از سیلی!
اگر روزی بغضم را بترکانم
به من می‌گویند الکی‌ست
حرف تو دروغ و توخالیست
آی! حرف تو دروغ و تو خالی‌ست!
همه‌ی این‌ها دروغ و تو خالی‌ست...

Mi Marsiyeh - می مرثیه

.
گفت: به شکل غم‌انگیزی «بیژن نجدی‌» ست.
و راست می‌گفت.
شاهدش؟ شعرهای دردمند و شیدایی اما کَم‌شمارش. قصه‌های شعرگونه و اندوهناک و ناتمامش...

«نجدی» از خاک سیستان و بلوچستان برخاست.  از خاش. اما گیله‌مرد بود؛ پسرعموی سپیدار! پس بازگشت؛ در زادگاه نیاکانش کودکی کرد، درس خواند، معلم شد، رنج بُرد، با یوزپلنگانی دوید، هرچه داشت- از رودخانه و دریا و کوهستان و صدای سه تار و رنگها و کاشیها و گنبدها و کشتزار و بوی باغچه و تنهایی- بخشید و در زمین گیلان آرام گرفت؛ کنار شیخ زاهد. در جانِ لاهیجان...

او با کلمه رفیقِ جهان بود. حالا این ترانه روایتی‌ست آهنگین از رفیقانه‌های او. پاره‌ای‌ از گفتگوی نیازآلوده‌اش با ابر و باران. در یاد و ستایشِ ستاره‌هایی جوان که از قلبِ شب، برخاک افتادند. در خون غلتیدند. جوانه زدند. بالیدند. به آسمان رسیدند و روشنیِ زمین شدند...

جنابِ ابر
آهنگ و اجرا: جوما (همراه با صدای شاعر) 
شعر: بیژن نجدی/ دهۀ شصت (با تغییراتی در متن)
زبان: فارسی
نشر: ۲۹بهمن‌ماه ۱۴۰۱
.
.
و حتی نیست نیمکتی بر البرز
که بنشیند گاهی ابر
پس صندلی گذاشته‌ام در بالکن
دستهای باران در دستم سرد. 
بفرمائید بنشینید باران بالا بلند من
بر سقف پشتی گذاشته ام، بالش، که تکیه کنی
با تو هستم ابر!
جناب ابر! 

خب!
بیا حرف بزنیم. حرف بزنیم. حرف بزنیم؛
آن بالا چه می‌گذرد ابر؟
فرشتگان خوب اند؟
خورشید پیر شده؟
ماه چه کار می‌کند؟
سه چهار شب پیش همین طرفها بود
همین طرفها... ابر
پشتِ شاخه‌ی انجیر، در آغوش درخت حیاط من.
 راستی! شما هم، سنگها را، سنگها را می‌بینید ابر؟
آن سنگهای آسمانی و تکه‌های شهاب را؟
شاید منظومه‌ای آنجاست
که شلیک می‌کند به منظومه‌ای دیگر.
ستاره‌ای دیده‌اید سوگوارِ ستاره‌ها
نعش ستاره‌ای در دست؟
آیا دیده‌‌اید نعش ستاره‌ای در دست؟

نه؟ اصلاً؟ هیچ؟
پس نگاه کنید به قاره‌های ما
به سرنوشت خاک
خواهش می‌کنم نگاه کن باران
ببین با تو هستم ابر
پیش از آنکه راهی سفر بشوید
از رویای من تا زاگرس
از دستهایم تا البرز...

Jenabe abr -جنابِ اَبر

احوال جهان دگرگون می‌شود؛ دائم. نو به نو...
هیچ کس و هیچ فصلی نمی‌ماند، هیچ!
تابستان و پاییز، و این زمستان هم، حتا... 
بهار هم که بیاید نمی‌ماند. می‌رود.
چهار فصلِ تو اما یگانه است؛
یکجور، یکرنگ، آمیخته به مهر و رنج...

و این ترانه پیشکش به توست!
به شما!
به مادران زخم
به مادران داغ
به مادران خشم
به مادران پاییز
به مادران همیشه‌ی انتظار...
به دستانی که پینه داشت
به قلبی که شکست
به حنجره‌ای که لالایی‌ خواند
به مویه‌ای که نور بود در دلِ سیاهی
به چشمانی که خون دید
به گیسوانی که سپید شد...


ودیگر؟
این شعر، آئینه‌ی نوجوانی‌های شاعر و تاسیانی‌های مادرانِ درد و دریاست. تابستان و پاییز و زمستانش را اواخر دهه‌ی‌ پنجاه نوشت و ناتمام گذاشت و رفت و به افسانه‌های بندر پیوست. و حالا ما (جوما) با بهار، چهارفصلش را نوشتیم؛
در یاد عموحسن، و به احترامِ تو ای "مارجان"


چارفصل
شعر: حسن خوشدل (اواخر دهه‌ی ۵۰) و جوما
آهنگ و اجرا: جوما
نشر: ۲۹ اسفند ۱۴۰۱خورشیدی
زبان: گیلکی



بلبل زنه چپ‌چپ جِه آسمان
خو تازه رخته تن بزه امی باغان
تازه بهارانه، گول به دارانه
حاج‌حاجی خانه، عیده روزانه

تی پینه بزه دستانه قوربان
گوله گوله گوله مارجان
می شیرین زبان، تی نامه قوربان


آفتاب زنه پرپر دریاجان
نسیم اوزه صبحان صحراجان
باز تابستانه، آفتاب سوزانه
شله فورشانه سر، گول زنه پر

تی پینه بزه دستانه قوربان
گوله گوله گوله مارجان
می شیرین زبان
تی نامه قوربان


پاییزه روزان، زرده به ولگان
بازم پاییزه، دانه دانه دانه باران
بازم پاییزه، جنگل قشنگه
از همه رنگه، می یاره دیل سنگه...

تی پینه بزه دستانه قوربان
گوله گوله گوله مارجان
می شیرین زبان
تی نامه قوربان


کوهانه سران، سپیده برفان
باز زمستانه، گوله گوله گوله برفان
باز زمستانه، دریا توفانه
سرده کومه یان، غم داره دیلان

تی پینه بزه دستانه قوربان
گوله گوله گوله مارجان
می شیرین زبان
تی چومه حیران
تی نامه قوربان...


برگردان به فارسی:
بلبل چهچهه می‌زند از آسمان
رخت‌های تازه‌ را به‌ تن کرده‌اند باغ‌هامان
بهارِ نو رسیده است
گل، بر سر شاخه‌ی درختان است
پرستو می‌خواند، روزِ عید است

ای من به فدای دست‌های پینه بسته‌ات
جان من! ای مادر مثل گل زیبای من
شیرین زبان من
ای من به فدای نامت


آفتاب روی پهنه‌ی دریا خودنمایی می‌کند
صبحگاهان، نسیم، از سمت صحرا می‌وزد
باز تابستان است، آفتاب سوزان است
بر روی ماسه‌‌های ساحل، گُل‌ است که جلوه‌گری می‌کند

ای من به فدای دست‌های پینه بسته‌ات
جان من! ای مادر مثل گل زیبای من
شیرین زبان من
ای من به فدای نامت


روزهای پاییزی، برگها زرد می‌شوند
باز هم پاییز است، و دانه‌های باران که می‌بارد
باز هم پاییز است، جنگل قشنگ است
از همه رنگ است، و دل یار من از سنگ است...

ای من به فدای دست‌های پینه بسته‌ات
جان من! ای مادر مثل گل زیبای من
شیرین زبان من
ای من به فدای نامت


بر قله‌ی کوه‌ها برف نشسته است
باز زمستان است، و گلوله‌گلوله برف می‌بارد
باز زمستان است، دریا توفان است
سرد‌ است کومه‌ها، و دلهای ما غم دارد...

ای من به فدای دست‌های پینه بسته‌ات
جان من! ای مادر مثل گل زیبای من
شیرین زبان من
حیرانِ چشمهای تو می‌شوم
ای من به فدای نامت...

chaar fasl- چارفصل

این یک نامه است؛
مراسله‌ای از شمال به جنوب. به نام و آهنگِ خنیاگرِ شهره اما دیریافته‌ی خلیج؛ ابراهیم منصفی (رامی) که امروز (یکم تیر) رفت و ترانه شد. و در یادکردِ نامِ رمضان پورطاهر (شاعر جوانمرگ گیلک) که خودش و شعرهایش در شلوغی‌های پیامد انقلاب۵۷ گُم شد...

رامی، حالا آشناترین است. اما گیلمرد شاعر که بود؟
روستانشینی از حوالی لشتِ نشا؛ زاده‌ی ۱۳۳۷. کارگری که در فقر مطلق زیست. سر پرشوری داشت و از زخم‌هایش شعر می‌ساخت (به فارسی و گیلکی/ در خلوت و تنهایی)
چه بر او رفت که بی نشان ماند؟
در غروبی بارانی از اردیبهشت۵۹ گیلان، وقتی سوار بر دوچرخه از کار طاقت فرسای روزانه باز می‌گشت، سنگ حادثه از آسمان رسید. تصادف کرد، در جاده. به اغما رفت، بیدار نشد و در رویای آسمانی آفتابی، ناپیدا شد. کِی؟ در ۲۲سالگی...
و شعرهایش؟ از آن همه شوری که داشت هیچ نشانه‌ای نماند. نه حتا خطی و عکسی، جز این. همین که روایت دردمندی اوست و در خاطر رفیقی بود تا حالا روی آهنگ رامی، با حنجره‌ی جوما ترانه شود. ترانه که نه! نامه! مراسله‌ای از خزر به خلیج...
.
.
نایه آفتو (آفتاب نمی‌آید)
اجرا: جوما
شعر: رمضان پورطاهر (دهه‌ی ۵۰)
آهنگ: براساس ترانه‌ی آدمِ پوچ از ابراهیم منصفی و در یاد او
نشر: ۱ تیر ۱۴۰۲
زبان: گیلکی
.
.
دارونَ دست و پر خالِه، جیجاکانِ دهَن وازه
داره سر جُختا چِر نیشتِد، ایشونِ دور و ور بازه
جقد سرده، چقد درده، چقد دیلان بیده داغه
نایه آفتو اَمی ورجا، اَویرا گوده خو راغه
اَمی چومه بیگیته خوُ، اَمی بَستَه ببورده اوُ
امی هوا همش ابره؛ هینِ واسی نایه آفتو
دسا سینیم اَمی چوما؛ امی دسان هوا رسه
بزنیم ابرانِ دیمه، هادیم با هم امی دسه
خروسانِ زبان لاله؟ یا ای شوُ بی سحر بوما؟
شوَم بِه بی سحر بیبی؟ مو چی پرت و پلا گوما!
.
.
برگردان به فارسی:
شاخ و بالِ درختان تهی ست، و دهان پرنده‌ها از گرسنگی باز است
پرنده‌ها روی درختان کِز کرده‌اند، و بازها بر گردشان پرواز می‌کنند
چقدر سرد است، چه اندازه درد هست، و چقدر دلها داغ دیده‌اند...
آفتاب به میهمانی ما نمی‌آید، توگویی راهش را گم کرده است
چشمانمان را خواب ربوده، سیل، آب بندهامان را برده
هوای ما همواره ابری ست، و از این روست که آفتاب نمی‌آید
با دستهای‌مان خواب را از چشمهای‌مان بزداییم، دستهامان به آسمان می‌رسد
دستهای‌مان را به‌هم بدهیم و ابرها را کنار بزنیم
آیا زبان خروسان لال است؟ یا مگر این شب را سحری نیست؟
اصلاً شب هم مگر بدون سحر می شود؟ این که می‌گویم دیگر چه هذیانی ست؟!

Naye afto - نَایه آفتو

.
یکم
این یک عاشقانه است؛ از شاعرِ شوریده‌ و آتش‌به جان‌شده‌ی گیلانی؛ وارش فومنی (۱۳۲۲خورشیدی)

وقتی در جان جوما جوانه زد که خزان بود. زمین سرخ بود و آسمان تیره. و سَروها... سروهای جوانِ به خون غلتیده...
پرسش این بود که آیا زمان، زمانِ از عشق گفتن است؟ 
نه! نبود و روایت نشد. جوانه، شکوفه نشد. تا امروز. امروزِ قصه‌ی یونس و محبوبه...

دوم
میانه‌ی دهه پنجاه است در بندر. یونس، اولبار محبوبه را در راه مدرسه دید و دلش را باخت. دخترکی بود ۱۳-۱۴ساله، با موهایی بافته، دامنی کوتاه و گونه‌هایی که از سرخی به سیب می‌مانست. یونس هرگز از عشقش نگفت، اما از آن روز، سایه‌ی او شد. بیمار او...
این گذشت. سخت و در خیالِ یار گذشت تا وقتِ سربازی. یونس در خدمت بود که محبوبه را به جوانی خوبچهره از بندر دادند. جهان بر سر یونس آوار شد وقتی شنید. اما از پا نیفتاد. به مدد عشق برخاست. و باز سایه‌ی او بود. برگشت. همسر گرفت. خانه‌ای هم کنار خانه‌ی محبوب، تا از عشق بی‌خبر نماند. یک روز سد راه همسرِ محبوبه شد. قصه‌ی شیدایی‌اش را گفت. گفت که هیچ نمی‌خواهد جز این که خار بر پای محبوبش نزند. خم به ابروی دلدار نیاید. و بگذارد تا همیشه خادم خانه‌ی عشقش باشد. و اینها را انقدر زلال گفت، که شد. 
بقیه‌اش؟
بماند برای آیندگان، که افسانه‌ی یونس و محبوبه را می‌نویسند.
حالا اما زمستان است و آن جوانه‌، ترانه شد.
و سَروها، آه! سَروهای جوان...

سوم
"عشق" چیست که "جان" مقابلش هیچ است؟
.
.
جوانه
آهنگ و اجرا: جوما
شعر: محمدعلی اخوات (وارش فومنی) دهه‌ی ۷۰خورشیدی
نشر: ۶ بهمن ۱۴۰۲
زبان: گیلکی
.
.
جوانه (گیلکی)
سوسو بزه‌یی تا تره پروانه بُبُستم                                  
تا گول بوکودی من تره دیوانه بُبُستم
اونقدر تی وسی تنهایی امره بزمه گب                        
کی آفتاب امره پیله بیگانه بُبُستم
هرجا بوشویی سایه به سایه بُدُوستم                            
جایی فارسمه که ده بی خانه بُبُستم
هرگز نتانم دن تی پریشانیه هرگز                                
فاندیر که تی کولکا مویانه شانه بُبُستم
تا رخ بوکوده می دیلِ سر تازه جوانه                         
تی خاطر واستی اسا گولخانه بُبُستم
تا غمزه تی شین می دیل و جانه فاکالاشته                  
آفت بزه باغانه چه مورجانه بُبُستم
خواستی تی بوسوخته دیلا سبزه کونه وارش             
همه تا غروب دم پیله گورخانه بُبُستم...
.
.
برگردان به فارسی:
درخشیدی، وقتی مثل پروانه سرگشته‌ات شدم
تا مثل گل شکوفا شدی، من دیوانه‌ات شدم
آن‌قدر برای تو در تنهایی‌هایم به گفتگو نشستم
که با آفتاب، بزرگ‌ترین بیگانه شدم
هر جا رفتی، سایه به سایه در پی‌ات دویدم
به جایی رسیدم که دیگر بی‌ خانه شدم
هر گز نمی‌توانم پریشانی‌ات را ببینم، هرگز!
نگاه کن که چگونه برای موهای دَرهم‌ات شانه شدم
تا بر سر دلم جوانه‌ی تازه‌ای نمایان شد
حالا به یاد و خاطر تو همچون گلخانه شدم
تا تیر چشمانت دل و جانم را خراشید
در باغ‌های آفت زده همچون جوانه سر زدم
وارش می‌خواست که قلب سوخته‌ات را سبز کند
برای همین بود که هر غروب‌‌‌دم، همچون رعد و برقِ مهیبی شدم و باریدم...

javaneh - جوانه

یکم
در باور کهن و عامه‌ی گیلک‌ها، قوس قزح زمانی در آسمان جلوه می‌کند که باباخان، تیری در چله‌ی کمان می‌گذارد.
چرا؟

همانندِ اسطوره‌ها و افسانه‌های بسیارانی دیگر از اقوام و ملل عالم، او نماد خیر است و برابر شمایلِ شر، کمان می‌کشد و سپرِ رنگین، دست می‌گیرد. و این یعنی نزدیکی تحقق آرزوی دیریابِ غلبه‌ی زیبایی بر زشتی. پیروزی نیکی بر ناراستی...
و نشانه‌اش؟
آذرخش (برقِ دَم) بزند، و توامان باران ببارد و آفتاب بتابد، تا شادی بیفزاید.

دوم
گیلان از گذشته سرزمین آب و آفتاب بوده است، و رنگین کمان، تصویرِ آشنای فصلهاش. اما حالا کو شورِ پایکوبان، وقتی باباخان کمان می‌کشد؟ کجاست مرغِ آزادی که شادمانه بخواند؟
.
.
.
برقِ دَم
آهنگ و اجرا: جوما
(با الهام از شان سون‌های فرانسوی)
شعر: حسین طوّافی لاهیجی
نشر: ۲۶ بهمن۱۴۰۲
زبان: گیلکی


بزن برقِ دَم! بزن برقِ دم 
می‌خابازه جانا تو بیدارا کُن 
بزن برقِ دم! بزن برقِ دم 
سیاوابو چومانا فرزانا کُن 
بزن برقِ دم! بزن برقِ دم 
می دم پور زماتِه که مایه ناره 
بهاران بوشو، زمستان بامو 
فوگودسته دارم کی سایه ناره
بزن برقِ دم...
 
بزن برقِ دم! بزن برقِ دم 
می چفتن بزه قلبا ویرانا کُن 
شاید وارش و باد یاور بایید 
کی سرما بیشه... چفتنا آباکُن!
سیا ابرانا پس بزن، پیله گل!
ایبارده می دیل شاد و آبادا به
تو می پهلوانی تو می ناجه‌ای 
می قلب میان ناجه آزادا به
بزن برقِ دم! بزن برقِ دم 
تی گورخانه پس نوبه‌ی شادیه
باباخان رنگی کمانا دینم 
خانه جاقالان: "وقت آزادیه..."


برگردان به فارسی:
بزن ای آذرخش! بزن ای آذرخش 
روح خواب‌مرده‌ام را بیدار کن 
بزن ای آذرخش! بزن ای آذرخش
چشم‌های به سیاهی گراییده‌ام را روشن کن 
بزن ای آذرخش! بزن ای آذرخش
نفس من مدتهاست که غنایی ندارد 
بهار رفته، زمستان شده
و من آن درخت افتاده‌ام که سایه‌ ندارد
بزن آذرخش...

بزن ای آذرخش! بزن ای آذرخش
قلب یخ زده‌ام را ویران کن 
شاید باران و باد به یاری‌ تو بیایند
تا سرما به پایان برسد... یخ را آب کن!
ابرهای سیاه را کنار بزن ای بزرگ گیله‌مرد!
بگذار تا باری دیگر دلم شاد و به سامان شود 
تو پهلوان منی، آرزوی منی
بگذار آرزو از قلبم رها شود
بزن ای آذرخش! بزن ای آذرخش
بعد از صدای بلند تو، نوبت شادی فرا می‌رسد
می‌توانم رنگین کمان (کمانِ باباخان) را ببینم 
او می‌خواند: "دوستان وقت آزادی رسیده است..."

barghe dam- برق دم

۱. گیله‌وا بادی لطیف و زاینده است. از اعصار گذشته نوید سبزی و برکت می‌داد وقتی از جلگه به دریا می‌رسید. چه شد و از کِی بهار نارنج پژمرد، وقتی وزید؟ زمین سوخت و مالا دست خالی به خانه رسید؟ 

۲. سال نود بود و سرطان در حنجره‌ی گیله‌مرد خانه داشت. دستها اما هنوز با گارمون معجزه می‌کرد. آن‌قدر نواخت تا مهتاب در آسمان ابریِ بندر رقصید.
یادِ اسفند و فرهاد و فریدون رفت و سینای جوان پشت پیانو نشست. شعرِ چهل ساله جوشید و ترانه جوانه زد: 

"بی‌آبی‌و درد امی‌شین
همه‌ نفتان شیمی‌شین
بتاز بتازه 

بی آبی و درد از آن ما
همه‌ی نفتها از آن شما
[چون] نوبت تاخت و تاز شماست..." 

ترانه‌ساز سرش را چپ و راست کرد که همین است، همین. و رفت...
رفت تا یک دهه بعد که آن روایت ناخوانده‌، روی صحنه، شد این: 


بِتاز بِتازه
(اجرای زنده/ ضبطِ استودیو)
شعر: حسن خوشدل (دهه‌ی ۵۰)
اهنگ و اجرا: جوما
(در یادِ عزیزِ فریدون)
زبان: گیلکی
نشر: ۲۸مرداد ۱۴۰۳ 


مشتی‌حسن، یَلَم بده، ایوانِ سر، آفتاب دیمه
گیله‌وا بادوزِه، آفتاب بوخورده، اونه دیمِه
حسرت باران‌‌ به دیل، بجار همش بترک واترک
مشتی آبرو داره، تی چرخ واگرده ای فلک 

باغ‌جیری، آبِ سر، اربابِ امره غلغله
تبر و گرواز و داسان مردمه دستان دره
اربابی هَزَم زنه، خو باغو خو بجاره‌ ره
چنتا موفت‌خور، پس‌گردن، هی زنن اربابِ ره
"الهی بخت واگرده شیمی‌شین"

روخانه آبان شیمی‌شین
سبزِ بجاران شیمی‌شین
بوسوخته کولان امی‌شین
دریاکناران شیمی‌شین.
روخانه آبان شیمی‌شین
دریاکناران شیمی‌شین
خرابی و درد امی‌شین
مهر سلطان شیمی‌شین
بِتاز بِتازه... 


• برگردان به فارسی:
مشتی حسن، لم داده بر سر ایوان، کنار آفتاب
باد گیله‌وا می‌وزد، و بر صورتش می‌خورد نور آفتاب
بر دلش حسرت باران، کشتزار برنج، تشنه‌و پُر از تَرَک
آخر مشتی آبرو دارد، بخت‌ت واژگون شود ای فلک! 

پایینِ باغ، بر سر آب، همراه ارباب غلغله‌ست
و تبر و بیل و داس‌ در دستان مردم است 
ارباب حرص می‌زند برای باغ و کشتزار برنجش
چندنفر مفت‌خور هم های و هوی می‌کنند پشت‌سرش
"الهی بخت‌تان واژگون شود" 

آب‌‌ رودخانه‌‌‌ها از آن شما
کشتزارهای سبز برنج از آن شما
تپه‌های سوخته از آن ما
دریاکناران از آن شما.
آب رودخانه‌ها از آن شما
دریاکناران از آن شما
خرابی و درد از آن ما
مُهر سلطان از آن شما!
چون حالا وقت تاخت و تاز شماست...


•اشاره: این ترانه در وقتِ فراغت میان ضبط قطعات آلبوم تازه‌ی جوما (اوخان) به صورت زنده (اجرای همزمان گیتارِ تنها و خواننده) در استودیو، ضبط شد.

Single Track

Betaz Betaze- بتاز بتازه

«جوما؛ :«راوی ترانه های ناخوانده
پروژه‌ای‌ است‌ موسیقایی که بیش از هرچیزی بر مبنای پژوهش پیرامونِ روایتها و رخدادهای تاریخی، اشعار و نغمات و ترانه‌های ناشنیده یا کمترشنیده‌شدۀ مردمان گیلان، و هم، زیست اجتماعی پدیدآورندگان و راویان‌شان شکل گرفته. 
موسیقی زبان مشترک انسان‌هاست. و ترانه مهمترین و کارآمدترین فراورده‌ی آن. و کوشش جوما بر این است که به واسطۀ ترانه- به زبانِ امروز- راویِ اندوهان، رنج‌ها، بیم‌ها، امیدها، شادکامی‌ها و شوریدگی‌های دیروز و اکنونِ اهالیِ این پهنۀ سحرانگیزِ سبزآبی باشد.

Jumaprojets

Popular tracks